Сўнгги йилларда жойларда маҳаллий давлат органлари томонидан ер участкаларини давлат ҳамда жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш тартибига риоя этилмаслиги оқибатида фуқароларнинг ерга бўлган ҳуқуқлари поймол этилиб, уларда жойлашган кўчмас мулкларининг дахлсизлигига путур етказиш ҳолатлари кузатилган.
Жумладан, ўтган давр мобайнида биргина адлия органлари томонидан 1244 ҳолатда кўчмас мулк объектлари баҳоланмаган ҳолда, 430 та кўчмас мулк объектлари тегишли компенсация берилмаган ҳолда ҳамда 846 ҳолатда кўчмас мулк объектлари уларнинг мулкдорларини хабардор этилмаган ҳолда бузиб ташланганлиги, шунингдек 1388 ҳолатда мулкдорларни хабардор қилиш муддати бузилганлиги аниқланган.
Таъкидлаш лозимки, кўпгина ривожланган давлатларда ҳудудларнинг архитектура қиёфасини ўзгартиришга қаратилган давлат дастурларини амалга оширишда давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун ер участкаларини қонунга зид равишда олиб қўйиш ҳолатларининг олдини олишга катта эътибор берилмоқда. Масалан, Россия, Беларусь, Қозоғистон, Грузия ва бошқа қатор мамлакатлар қонунчилигида ер участкаларини олиб қўйиш ёки олиб қўйилган ер участкаларига нисбатан компенсация турларини келишмаслик ёхуд уларни ўз вақтида бермаслик оқибатида мулкдорга зарар етказганлик учун мансабдор шахсларнинг қилмишини оғирлик даражасига қараб жавобгарликка тортиш қоидалари мавжуд.
Айтиш жоизки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 3 августдаги “Фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг мулк ҳуқуқи кафолатланишини сўзсиз таъминлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармойиши билан ер участкалари ноқонуний олиб қўйилганлиги ва шу муносабат билан мулкдорларга зарар етказилганлиги учун мансабдор шахсларнинг жавобгарлигини кучайтиришга қаратилган қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш назарда тутилган эди.
Шунга мувофиқ, парламент томонидан қабул қилинган «Ер участкаларини ноқонуний олиб қўйганлик учун жавобгарлик кучайтирилганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни куни кеча давлат раҳбари томонидан имзоланди.
Қонун билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-процессуал ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.
Хусусан, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс 2002-модда билан тўлдирилиб, унда ер участкасини ноқонуний олиб қўйиш учун маъмурий жавобгарлик белгиланган.
Ушбу модданинг иккинчи қисмига мувофиқ, юқорида қайд этилган ҳуқуқбузарлик олиб қўйилаётган ер участкасидаги биноларни, бошқа иморатларни, иншоотларни ёки дов-дарахтларни ёхуд уларнинг қисмларини, мазкур мол-мулкнинг бозор қиймати, шунингдек унинг мулкдорига бундай олиб қўйиш муносабати билан етказилган зарарнинг ўрни олдиндан ва тўлиқ қопламаган ҳолда бузиб ташлашга, уларга кўп бўлмаган миқдорда зарар етказилишига олиб келса, базавий ҳисоблаш миқдорининг 150 бараваридан 200 бараваригача миқдорда жарима солинади. Бу эса амалдаги маъмурий жазо миқдоридан бир неча бараварга оғирроқдир.
Худди шундай, Жиноят кодекси «Ер участкасини ноконуний олиб қўйиш» учун жиноий жавобгарликни назарда тутувчи тўртта қисмдан иборат янги 2295-модда билан тўлдирилди. Эътибор беринг, эндиликда агар айбдор ер участкасини ноқонуний олиб қўйганлиги учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин, ушбу ҳаракатни яна такрор содир этса, у мулкдорга зарар етказмаган тақдирда ҳам жиноий жавобгарликка тортилади.
Ушбу модданинг кейинги қисмларида эса жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатлар кўрсатилган. Масалан, иккинчи қисмга мувофиқ, ер участкасининг ноқонуний олиб қўйилиши олиб қўйилаётган ер участкасидаги биноларни, бошқа иморатларни, иншоотларни ёки дов-дарахтларни ёхуд уларнинг қисмларини, мазкур мол-мулкнинг бозор қиймати, шунингдек унинг мулкдорига бундай олиб қўйиш муносабати билан етказилган зарарнинг ўрни олдиндан ва тўлиқ қопланмаган ҳолда бузиб ташлашга сабаб бўлса, шундай ҳаракатлар учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин ёки анча миқдорда зарар етказган ҳолда содир этилган бўлса қатор альтернатив жазолар ёки ҳатто муайян ҳуқуқдан маҳрум этилган ҳолда уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Кўриб турганингиздек, бундай қилмишни содир этганлик учун етказилган зарар анча миқдорда (БҲМ 100 – 300 бараваригача) бўлса, айбдор маъмурий жазога тортилган ёки тортилмаганлигидан қатъий назар жиноий жавобгарликка тортилади.
Мазкур модданинг учинчи қисмида шундай ҳаракатлар туфайли кўп миқдорда зарар етказилган бўлса, айбдор муайян ҳуқуқдан маҳрум этилиб уч йилдан беш йилгача, тўртинчи қисмида эса кўпчилик учун хавфли бўлган усулда ёки жуда кўп миқдорда зарар етказган ҳолда содир этилган бўлса, муайян ҳуқуқдан маҳрум этилган ҳолда 5 йилдан 8 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси назарда тутилган.
Таъкидлаш жоизки, Жиноят-процессуал кодексига киритилган қўшимчага мувофиқ, ер участкасини ноқонуний олиб қўйиш билан боғлиқ жиноят бўйича дастлабки тергов прокуратура органлари томонидан олиб борилиши белгиланди.
Маълумот ўрнида айтиш жоизки, юртимизда 2019 йилда “Қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисида”ги Қонун қабул қилинган бўлиб, унда хусусийлаштирилган ер участкасини давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун национализация қилиш мумкин бўлган ҳолатлар чеклаб қўйилган.
Бундан ташқари, 2020 йил декабрь ойида «Мулкдорлар ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг кафолатлари янада кучайтирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни қабул қилинган бўлиб, унга кўра ер участкаларини давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш ваколати халқ депутатлари Кенгашларига берилди.
Бунда, ер участкаларини давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш тўғрисида қарорлар қабул қилишга фақат олиб қўйилиши режалаштирилаётган ер участкаларида жойлашган кўчмас мулк мулкдорлари билан очиқ муҳокама ўтказилганидан, фойда ва харажатлар баҳоланганидан, шунингдек тегишинча жисмоний ва юридик шахсларга етказилган зарарларни қоплаш бўйича марказлаштирилган жамғарма билан мажбурий равишда келишилганидан кейин йўл қўйилади.
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, ер участкасини давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйишнинг шартлари қонунчилигимизда аниқ белгиланган. Эндиги масала фақат интизомда, яъни ушбу шартларга оғишмай риоя этишдадир!
Шу сабабли, Қонун ер участкаларини қонунга зид равишда олиб қўйишда айбдор шахсларнинг жавобгарлик доирасини аниқ белгилаш, бундай қилмишлар учун жавобгарликнинг муқарралиги принципини амалда таъминлашга қаратилгандир.
Умуман олганда, Қонун ер участкасини ноқонуний олиб қўйганлик ҳамда бунинг оқибатида мулкдорга зарар етказганлик учун жавобгарликни кучайтириш орқали фуқаро ва тадбиркорлик субъектларининг мулк ҳуқуқи кафолатларини янада мустаҳкамлашга хизмат қилади.
Аваз ЎРИНБОЕВ,
Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати,
Ўзбекистон ХДП фракцияси аьзоси.